Η αποξένωση μέσα στους χώρους δουλειάς και στον "ελεύθερο χρόνο"

              



                                                    ''Άμποτε λίγο να δυνόμουν
                                                    για μια στιγμή να τρελαινόμουν,
                                                    ο σαλεμένος νους
                                                    και τα κλεισμένα τσίνορα
                                                    να μην ξαμώνουν σύνορα
                                                      και χώριους ουρανούς!''

                                                    ΚΩΣΤΑΣ ΒΑΡΝΑΛΗΣ

Πολιτική ομάδα για την αυτονομία
...θα μπορούσαμε να πούμε ότι τα τελευταία τριάντα χρόνια παρατηρείται μια βασική μεταβολή των κοινωνικών σχέσεων μέσα στους χώρους δουλειάς. Μπορούμε να συνοψίσουμε το περιεχόμενο αυτής της εξέλιξης, λέγοντας ότι η κλασική ανάλυση του Καστοριάδη για τη θεμελιώδη αντίφαση του καπιταλισμού έχει πάρει μια εντελώς νέα μορφή. Πλέον η σύγκρουση μεταφέρεται από το κοινωνικό στο ψυχικό επίπεδο. Δεν έχουμε ανταγωνισμό διεύθυνσης-εργαζομένων (κάτι που παλιότερα είχε δημιουργήσει τη λεγόμενη ταξική πάλη μέσα στους εργασιακούς χώρους), αλλά την εσωτερίκευση αυτής της σύγκρουσης σε ψυχικό επίπεδο από τον ίδιο τον εργαζόμενο. Επιπλέον, η εργασία παύει να παίζει το ρόλο μιας βασικής καθημερινής κοινωνικοποίησης. Η φθορά υπερβαίνει την κλασικού τύπου αποξένωση από τα μέσα και τον τρόπο παραγωγής: αφορά σήμερα την απώλεια νοήματος για το ίδιο το εργασιακό αντικείμενο και την αδυναμία δημιουργίας μιας ξεχωριστής συλλογικής αφήγησης γύρω από αυτήν την κοινωνική διεργασία. Πρόκειται για μια νέα και ευρύτερη μορφή αλλοτρίωσης που οδηγεί σε υπαρξιακά αδιέξοδα και μια συστηματική φθορά του ψυχισμού των ατόμων.
                                                                           

Πολιτική ομάδα για την αυτονομία

Διάφοροι αμερικανοί κοινωνιολόγοι (όπως, π.χ., ο Ρ. Σένετ[2] και παλιότερα ο Κρίστοφερ Λας[3]) έχουν πολύ ωραία θέσει τις βάσεις μιας ψυχολογικής και ανθρωπολογικής ανάλυσης ανάλογης έμπνευσης. Πρόκειται για αυτό ακριβώς που δε βλέπουν οι νεομαρξιστικές αναλύσεις των διάφορων εκδοχών του σύγχρονου εργατισμού σχετικά με το πρεκαριάτο και τους «ελαστικούς»: μακράν του να ωθούν τους εργαζόμενους προς κάποιο είδος συλλογικής δράσης -όπως συνέβαινε μέσα στο τεϊλορικό σύμπαν[4]-, οι μεταμορφώσεις του καπιταλισμού στο εργασιακό επίπεδο ωθούν τους εργαζόμενους προς την ατομικοποίηση, εφόσον πλέον οι ανταγωνισμοί μετατίθενται από το κοινωνικό στο ψυχικό επίπεδο. Η αίσθηση χρονικότητας της εργασιακής ζωής και ο βαθμός αφομοίωσης του επαγγελματικού αντικειμένου έχουν μεταβληθεί ποιοτικά, σε τέτοιο βαθμό που οι άνθρωποι βιώνουν τη δουλειά τους εντελώς επιφανειακά, δουλεύοντας κατά κάποιον τρόπο σαν καταναλωτές, κατά τρόπον ώστε η εργασιακή διαδικασία να τους φαίνεται εντελώς ξένη, δίχως κανένα νόημα, πράγμα που εντείνει το άγχος. Έτσι οι συγκρούσεις δε γεννούν αντιδράσεις, αλλά βιώνονται όλο και περισσότερο ως ατομικές και προσωπικές αποτυχίες, οδηγώντας, πολύ συχνά, σε παθολογικές συμπεριφορές, με στόχο την εκτόνωση της πίεσης και του άγχους.
                                                                            

Πέραν των νέων ψυχικών συμπτωμάτων που εμφανίζονται και συνδέονται σαφώς με αυτή την κατάσταση, ο βασικότερος θεσμός που ενσαρκώνει αυτές τις παθολογικές συμπεριφορές είναι η λεγόμενη «διασκέδαση» με τους ξέφρενους ρυθμούς της, η οποία και συνιστά βασικό βραχίονα της μαζικής κουλτούρας και της κοινωνίας της κατανάλωσης, γενικότερα, εφόσον ενσαρκώνει με τον καλύτερο τρόπο τη βασική επιταγή αυτών των τελευταίων: την ψυχαναγκαστική ηδονοθηρία και την υποχρέωση να ξεπερνάμε τα όρια κάθε είδους. Μπορεί στην Ελλάδα αυτή η τάση να μην είναι εμφανής (χάρις στη λεγόμενη «μεσογειακή» μας κουλτούρα), ωστόσο σε αρκετές καθεαυτό δυτικές χώρες μπορούμε να δούμε πολύ καθαρά τη διασκέδαση ως βαλβίδα αποσυμπίεσης του συστήματος, ως μέσο εκτόνωσης της πίεσης και της έντασης που συσσωρεύεται κατά τη διάρκεια της εβδομάδας. Το άτομο προσπαθεί να ξεπεράσει τα όριά του, οδηγούμενο σε αντικοινωνικές συμπεριφορές (ας θυμηθούμε φαινόμενα όπως οι τουρίστες σε ημιάγρια κατάσταση, οι νέοι που σωριάζονται στους δρόμους μεθυσμένοι και ουρλιάζουν μέσα στα λεωφορεία και το μετρό, οι διάφοροι πιωμένοι που κάνουν εμετό και κατουρούν μέσα στη μέση του δρόμου κ.λπ.), οι οποίες φθείρουν ακόμα περισσότερο τον κοινωνικό ιστό. Συνέπεια αυτής της κατάστασης είναι, μεταξύ άλλων, -όπως παρατηρεί ο Ντανιέλ Μοτέ- το γεγονός ότι πλέον το Κράτος παρεμβαίνει όλο και περισσότερο στην κοινωνική ζωή, προκειμένου να προστατεύει τα άτομα από τα ίδια τα λάθη τους[5]. Αυτός ο παλιμπαιδισμός της κοινωνίας συνιστά την πιο τρανταχτή συνέπεια της αλλαγής χρήσης του ελεύθερου χρόνου μας: από εκεί που ο ελεύθερος χρόνος βιωνόταν ως όαση ελευθερίας και δημιουργίας μέσα στην κόλαση της μισθωτής εργασίας, τελικά μετατράπηκε σε φέουδο της κατανάλωσης και της μαζικής κουλτούρας, με αποτέλεσμα να αποτελεί όχι πια αντίβαρο αλλά συμπλήρωμα της αλλοτρίωσης που βιώνουμε μέσα στην εργασία.
                                                                         

[1] Βλ. ειδικότερα τα κείμενα των Δ. Μαρκόπουλου, «Η θέσμιση της εργασίας στη σύγχρονη κοινωνία και οι προοπτικές μιας ριζικής κριτικής της» και Κ. Ντεζούρ, «Οδύνη, εργασία, πράξη: η κοινοτοποποίηση της κοινωνικής αδικίας», όπως επίσης και την παράγραφο «Η εργασία και η σημασία της ως κοινωνικού θεσμού» του Editorial.

[2] Βλ. τα έργα του Η κουλτούρα του νέου καπιταλισμού (μτφ. Τ. Παπαϊωάννου, Αθήνα, Σαββάλας, 2008), Ο ελαστικοποιημένος άνθρωπος (μτφρ. Ε. Αστερίου, Αθήνα, Πεδίο, 2010 -ένα κεφάλαιο του έργου το έχουμε μεταφράσει και εμείς και μπορεί να βρεθεί στο ιστολόγιο της ομάδας μας: http://protagma.files.wordpress.com/2010/10/sennett.pdf).

[3] Βλ. το βιβλίο του Ο ελάχιστος εαυτός (μτφρ. Β. Τομανάς, Νησίδες, χ.χ.).

[4] Σχετικά με τον λεγόμενο τεϊλορικό καπιταλισμό, βλ. το βιβλίο του Μπενζαμέν Κοριά, Ο εργάτης και το χρονόμετρο. Τεϊλορισμός, φορντισμός και μαζική παραγωγή (1979), εκδ. Κομούνα, Αθήνα, 1995.

[5] «Ο ελεύθερος χρόνος, στην νέα του εκδοχή, έλαβε ένα εντελώς διαφορετικό νόημα: απόρριψη οποιουδήποτε περιορισμού. […] Επομένως, σε κοινωνικό επίπεδο, εφόσον τα άτομα δεν επιλέγουν τις δραστηριότητες εκείνες που ωφελούν τους γύρω τους, το Κράτος πρέπει να παρέμβει: περιορισμός του θορύβου των ηχοσυστημάτων, της ταχύτητας, της χρήσης πυροβόλων όπλων, των επισκέψεων στα δάση λόγω κινδύνου πρόκλησης πυρκαγιών, ενίσχυση των αστυνομικών δυνάμεων σε κάθε μαζική εκδήλωση ψυχαγωγίας ή αθλητισμού, πρόληψη του χουλιγκανισμού, καταστολή του σεξοτουρισμού κ.λπ. […] Κι έτσι λοιπόν, ο ελεύθερος χρόνος συνοδεύεται από αστυνομικά μέτρα και απαγορεύσεις. Οι άνθρωποι δεν γνωρίζουν να χρησιμοποιούν τον χρόνο που διαθέτουν με έναν τρόπο επωφελή για όλους. Δεν έχουν αρκετή ευπρέπεια και αυτοέλεγχο, ώστε να χρησιμοποιούν ενάρετα την σχόλη τους: πρέπει κατά συνέπεια να παρέμβει το Κράτος» (D. Mothé, Le temps libre contre la société [Ο ελεύθερος χρόνος ενάντια στην κοινωνία], Παρίσι, Desclée de Brouwer, 1999).

ΠΗΓΗ:http://www.topikopoiisi.com/902rhothetarhoalpha/254